بسم الله الرحمن الرحیم

نسبت رشد جامعه دینی با فتنه و نفاق

به مناسبت تقارن میلاد پیامبر اکرم (ص) و امام صادق (ع) با یوم الله 9 دی، امروز صبح سخنرانی ای در مسجد دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام داشتم که خلاصه ای از آن تقدیم می شود:

اگر فلسفه بعثت پیامبر را بفهمیم، به تحلیل عمیق‌تری از فتنه‌های جامعه دینی می‌رسیم. درک این فلسفه نیازمند اصلاح نگاه ما به انسان است. غربی‌ها انسان را یک حیوان پیشرفته می‌دانند که در سیر تکامل داروینی، اندکی از میمون بالاتر آمده است، اما افق‌هایش همان است؛ اما حقیقت این است که حتی اگر نظریه داروین را در مورد سابقه مادی انسان قبول کنیم، در سابقه وجودیِ انسان، حقیقتی به نام روح هم در کار است که بسیار برتر از افق ماده است و قرار است با این سابقه، انسان به مقام خلیفه اللهی برسد. وقتی می‌گوییم تلقی غربی تلقی حیوانی از انسان است، لزوما منظورمان خصلتهای بد نیست: حیوانات هم خوب دارند و هم بد: اسب، نجیب است؛ سگ باوفاست؛ خروس غیرتی است و …؛ در نقطه مقابل، خوک بی‌غیرت است؛ گرگ درنده است؛ مورچه حریص است و … .

جامعه غربی افقی که برای انسان تصویر می‌کند نهایتش یک دسته حیوانات خوب است که در خوردن و شهوترانی مزاحم همدیگر نمی‌شوند، که اگر هدف انسان همین باشد نیازی به بعثت پیامبر نیست، چنانکه حیوانات، پیامبر ندارند. اما پیامبر برای جایی است که روح را جدی بگیریم؛ و پیامبر که بیاید ظرفیتهای این روح را شکوفا می‌کند؛ اما اختیار انسان همچنان باقی است. وقتی ظرفیتها شکوفا شد، برخی با اختیار خود، این ظرفیتها را در همان راستایی که پیامبر دعوت کرده بود به کار می‌گیرند و اولیای خدا می‌شوند و به مقام خلیفه اللهی می‌رسند و ثمره کار پیامبر افرادی می‌شود همچون امیرالمومنین ع، سلمان، ابوذر، اصحاب امام حسین ع و …؛ اما عده‌ای با اختیار خود، از این ظرفیت سوءاستفاده می‌کنند و در بدی به حدی پیشرفت می‌کنند که کافران هم به گرد آنها نمی‌رسند و امثال معاویه و یزید و شمر می‌شوند.

دو جمله هست که همه قبول دارند اما به نتیجه آن دقت نمی‌کنند:

1- منافق از کافر بدتر است.

2- منافق در جامعه دینی درست می‌شود، نه در جامعه کفر.

نتیجه: اگر دین در جامعه حضور فعال پیدا کند و جامعه دینی شود، نه فقط اولیاء الله پیدا می‌شوند (که در خوبیها در جامعه کفر نظیر ندارند) بلکه منافقینی هم پیدا می‌شوند که به لحاظ بد بودن در جامعه کفر نظیر ندارند. لذا قاتلان امام حسین (ع) که در بدی نظیر ندارند، افراد مدعی همین امت بودند، نه کافران. این ضابطه مهمی است: با آمدن دین، چون ظرفیتها باز می‌شود، علاوه بر رشد خوبان، بدها هم رشد می‌‌کنند و همین منجر به بروز فتنه می‌شود.

خداوند در ابتدای سوره عنکبوت می‌فرماید: «بسم الله الرحمن الرحیم. الم؛ أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ ؛ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ» یعنی آیا مردم چنین حساب کردند که بعد از ادعای ایمان آوردن [و تشکیل جامعه دینی] دچار فتنه نمی‌شوند؟! قطعا قطعا قطعا قطعا (چهارتا تاکید در کلام هست: «و» قسم، «ل» تاکید، «قد» تحقیق، و «ن» مشدد) همه جوامع قبلی‌ [که ادعای ایمان کرده بودند] را دچار فتنه کردیم تا قطعا قطعا خدا معلوم کند چه کسی راست می‌گوید [و واقعا مومن شده و ارتقا پیدا کرده] و چه کسی دروغ می‌گوید [و منافق شده و از کافر بدتر شده است].

پس جامعه دینی دائما دچار فتنه می‌شود و این فتنه‌ها ریزشی دارد به اسم منافق، که محصول این ریزشها از کافر بدتر است.

در سوره جن (آیات 16-17) سیر رشد جامعه دینی را این گونه توضیح می‌دهد: «وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِیقَهِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاء غَدَقاً ؛ لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَمَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَاباً صَعَداً» یعنی «کسانی که [در راه دین] استقامت ورزند [یعنی بعد از اینکه ربنا الله را گفتند و جامعه دینی تشکیل دادند در تدوام این مسیر استقامت بورزند]، آبی گوارا [کنایه از نعمتهای فراوان] به آنها می‌دهیم. [اما تمام نشد، بلکه] برای اینکه آنها را دچار فتنه کنیم. [خوب، اگر فتنه آمد، باز باید استقامت کنند؛ و استقامت، نعمت بعدی، و فتنه بعدی را می‌آورد و…] اما اگر کسی [در این فتنه‌ها کم آورد و] از توجه به خدا رویگردان شد، او را در مسیر عذاب تصاعدی حرکت می‌دهیم.» حرکت در مسیر عذاب تصاعدی، یعنی همان منافق شدن، که فرد از کافر هم بسیار بدتر می‌شود.

آخرین نکته این است که گمان نکنید منافق همواره خودش می‌داند منافق است. در قرآن کریم مهمترین منافقانی که مورد بحث قرار گرفته‌اند کسانی‌اند که منافق بودن خودشان را نمی‌فهمند: در سوره بقره، آیات 11-13 توضیح داده که منافقان ادعای ایمان برتر از عوام می‌کنند اما خودشان سفیه‌اند و نمی‌دانند؛ ادعای اصلاح‌طلبی و اصلاح‌گری می‌کنند، اما مفسد حقیقی خودشان‌اند و احساس نمی‌کنند.

جمع‌بندی

اگر منطق دینداری را درست بیاموزیم خواهیم فهمید که پیامبر (ص) با آمدنش ظرفیتهای انسان را شکوفا کرد؛ و چون انسان اختیار دارد، ممکن است از این ظرفیتها سوءاستفاده کند؛ پس از رشد انسان در جامعه دینی، با عارضه ای به نام پیدا شدن منافق (انسانهایی بسیار بدتر از حیوانات بد) همراه است؛ پس این رشد با فتنه (آزمایش‌های شدید و تکان دهنده‌ای که خوب و بد را غربال می‌کند و بنابراین هم ریزش دارد و هم رویش) گره خورده است؛ تا به فتنه‌های قبل از ظهور برسیم که شدیدترین فتنه‌هاست؛ و آنهایی که از آن فتنه‌ها سربلند بیرون آیند، آمادگی واقعی برای یاری امام زمان (عج) را پیدا خواهند کرد.

والسلام علیکم و علی من اتبع الهدی

بسم الله الرحمن الرحیم

میلاد باسعادت پیامبر اکرم (ص) و امام صادق (ع) مبارک باد.

امشب در هیأت میثاق باشهدای قم، و به مناسبت این میلاد فرخنده، بحثی درباره پیام اصلی پیامبر اکرم (ص) – که دعوت به توحیدی است که حقیقت این توحید در قیامت آشکار می‌شود و از ما خواسته شده، این حقیقت را در همین دنیا دریابیم – مطرح شد که در ادامه، خلاصه‌ای از بحث، تقدیم می‌شود.

بسم الله الرحمن الرحیم

پیام اصلی پیامبر اکرم (ص)

لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیم‏؛ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظیم‏. (توبه/ 128-129)

ابتدای بحث یک حدیثی عرض کنم که همه شنیده‌اید: قَامَ ص فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ فَقَالَ نَضَّرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ غَیْرُ فَقِیهٍ (تحف‌العقول/42)

کل بحث حاضر از این باب است، نه اینکه گوینده لزوما معانی‌ای را که می‌گوید عمیقا فهمیده باشد.

تمام دعوت پیامبر یک جمله بیش نبود: قولوا لا اله الا الله تفلحوا. یعنی حقیقت محض فقط خداست و ما به این دنیا که عالم اعتبارات است آمدیم تا از آن گذر کنیم و بفهمیم که غیر از خدا هیچکس هیچ کاره‌ای نیست؛ یعنی نه فقط به ایاک نعبد برسیم بلکه ایاک نستعین را هم دریابیم.

شخصی خدمت حضرت رسید سوال کرد مردم را به چه دعوت می‌کنی؟ حضرت همین لااله الا الله را باز کرد:

وَ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ یُقَالُ لَهُ أَبُو أُمَیَّهَ فَقَالَ إِلَامَ تَدْعُو النَّاسَ‏ یَا مُحَمَّدُ؟

فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَهٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی (اشاره است به آیه 108 سوره یوسف: «قُلْ هذِهِ سَبیلی‏ أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصیرَهٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی‏ وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکین» یعنی من دعوت به توحید می‌کنم و انتظار دارم پیرو من این را با بصیرت درک کند؛ خودم روی بصیرتم و پیرو من هم فقط روی بصیرت است و…)‏

وَ أَدْعُو إِلَى مَنْ إِذَا أَصَابَکَ ضُرٌّ فَدَعَوْتَهُ کَشَفَهُ عَنْکَ

وَ إِنِ اسْتَعَنْتَ بِهِ وَ أَنْتَ مَکْرُوبٌ أَعَانَکَ

وَ إِنْ سَأَلْتَهُ وَ أَنْتَ مُقِلٌّ أَغْنَاکَ … (تحف العقول / 42)

اینها همان کارهای روزمره ماست. آیا وقتی ضرری و مثلا بیماری‌ای به من می‌رسد سراغ طبیب نمی‌روم و گمان نمی‌کنم که دوای او مرض مرا مرتفع کرد؟ آِیا نعوذ بالله، طبیب خداست؟ آیا یاری از این و آن نمی‌گیریم؟ آیا درخواست از این و آن نداریم؟ حضرت ص می‌فرماید دعوت من به خدا دعوت به همان کسی است که ضررهای تو را دفع می‌کند، تو را یاری می‌دهد، درخواستت را پاسخ می‌دهد. ما اینها را به این و آن نسبت می‌دهیم در حالی که تنها خداست که کاره است: ایاک نستعین. این همان توحید است که پیامبر این اندازه زحمت کشید و حرص خورد که ما یاد بگیریم و در آیه ابتدای بحث هم خدا فرمود «اگر اینها رویگردان شدند بگو خدا برای من کافی است که لا اله الا هو است و همه کاره و تنها کارگزار من (وکیل) اوست و او رب عرش عظیم است.» تمام دعوت پیامبر درک همین است: اگر این را در دنیا درک کردیم فبهاالمراد والا بعد مرگ به زور حالیمان می‌کنند، هرچند کسی که بذر این درک را اصلا نکاشته باشد در آنجا هم حالیش نمی‌شود: «وَ مَنْ کانَ فی‏ هذِهِ أَعْمى‏ فَهُوَ فِی الْآخِرَهِ أَعْمى‏ وَ أَضَلُّ سَبیلا» (اسراء/72)

حقیقت آخرت – که در واقع حقیقت دنیاست که در آخرت آشکار می‌شود، یعنی حقیقت عالم است – در این آیه بخوبی معرفی شده است: «وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادى‏ کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّهٍ وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ وَ ما نَرى‏ مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ الَّذینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فیکُمْ شُرَکاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَ ضَلَّ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُون‏» (انعام/ 94) دوتا چیز را که ما گمان می‌کنیم مال ماست و کاره‌ای در دنیاست، هردو را در دنیا رها می‌کنیم و می‌فهمیم هردو هیچکاره بوده‌اند:

(1) وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ – یعنی هرچه به ما واگذار شده بود: نه فقط پول و خانه و ماشین و حتی زن و بچه، بلکه چشم و دست و پا و گوش و … . همه اینها به ما واگذار شده، ربطی به واقعیت ما ندارد لذا وقت مرگ همه را می‌گذاریم و می‌رویم در حالی که همچنان در آن عالم می‌بینیم و می‌شنویم و … . برای درک این مساله، خدا در همین دنیا خواب را گذاشت که در خواب هم مثل مرگ، توفی می‌شویم (« اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حینَ مَوْتِها وَ الَّتی‏ لَمْ تَمُتْ فی‏ مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتی‏ قَضى‏ عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْرى‏ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُون‏» زمر/42) و می‌بینیم که برای دیدن و شنیدن به این چشم و گوش نیازی نداریم اما باز باور نمی‌کنیم. اما در مرگ باورمان می‌شود که همه اینها واگذاری موقت بوده و واقعا هیچ کاره‌اند.

(2) وَ ما نَرى‏ مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ الَّذینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فیکُمْ شُرَکاءُ – شفیع یعنی کسی که با آدم جفت می‌شود تا کاری را که بتنهایی نمی‌توانیم انجام دهیم با کمک او انجام دهیم. بعد، این کسانی را که در دنیا شفیع کارهایمان قرار می‌دهیم گمان می‌کنیم در وجود ما شریکند. یعنی من اگر بخواهم به اهدافم برسم (که رسیدن به اهدافم هویت مرا رقم می‌زند) این شفعاء را کاره‌ای قلمداد می‌کنم و چون وجود و شفاعت آنها را در این رسیدن به هدفم لازم می‌پندارم پس آنها را هم در هویت خودم شریک و ذی‌سهم‌ می‌پندارم. خدا می‌فرماید: نمی‌بینیم این شفعایی را که گمان می‌کردید در شما شریکند!

پس با مرگ چه شد؟ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَ ضَلَّ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُون‏. این دو محور (آنچه به من واگذار شده بود و آن شفعایی که کارشان را در وجود خودم ذی‌سهم می‌دیدم) هر دو رابطه‌اش با من قطع شد و من گم می‌کنم آنچه گمان می‌کردم کاره‌ای بود. «تزعمون» یعنی همان موقع هم گمان باطلی بود. اینها هیچکاره‌اند همان موقع هم.

علامه طباطبایی در رساله انسان بعدالدنیا در فصل صفات یوم القیامه نکته مهمی را تذکر می‌دهند که: چرا خدا صفاتی را به عنوان صفات اختصاصی قیامت معرفی می‌کند در حالی که می‌دانیم اختصاص به قیامت ندارد. مثلا مالک محض بودن خدا یا اینکه چیزی بر خدا مخفی نیست (یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا یَخْفى‏ عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْ‏ءٌ لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّار غافر/16) و … درحالی که خدا همواره مالک مطلق است و چیزی بر او مخفی نیست. رمزش این است که قیامت این واقعیت که همواره هست بر همگان آشکار می‌شود.

پس تمام دعوت پیامبر این است که در همین دنیا بفهمیم اینکه واقعیت محض خداست و بقیه (از جمله آنچه به ما واگذار شده و آن کسانی که از آنها برای کارهایمان کمک می‌گیریم)‌هیچکاره‌اند.

با این دید چند روایت از پیامبر ص و امام صادق ع بخوانیم:

وَ قَالَ ص یَوْماً أَیُّهَا النَّاسُ مَا الرَّقُوبُ فِیکُمْ؟ قَالُوا الرَّجُلُ یَمُوتُ وَ لَمْ یَتْرُکْ وَلَداً

فَقَالَ ص بَلِ الرَّقُوبُ حَقُّ الرَّقُوبِ رَجُلٌ مَاتَ وَ لَمْ یُقَدِّمْ مِنْ وُلْدِهِ أَحَداً یَحْتَسِبُهُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنْ کَانُوا کَثِیراً بَعْدَهُ

ثُمَّ قَالَ ص مَا الصُّعْلُوکُ فِیکُمْ؟ قَالُوا الرَّجُلُ الَّذِی لَا مَالَ لَهُ

فَقَالَ ص بَلِ الصُّعْلُوکُ حَقُّ الصُّعْلُوکِ مَنْ لَمْ یُقَدِّمْ مِنْ‏ مَالِهِ شَیْئاً یَحْتَسِبُهُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنْ کَانَ کَثِیراً مِنْ بَعْدِهِ

ثُمَّ قَالَ ص مَا الصُّرَعَهُ فِیکُمْ؟ قَالُوا الشَّدِیدُ الْقَوِیُّ الَّذِی لَا یُوضَعُ جَنْبُهُ

فَقَالَ بَلِ الصُّرَعَهُ حَقُّ الصُّرَعَهِ رَجُلٌ وَکَزَ الشَّیْطَانُ فِی قَلْبِهِ فَاشْتَدَّ غَضَبُهُ وَ ظَهَرَ دَمُهُ ثُمَّ ذَکَرَ اللَّهَ فَصَرَعَ بِحِلْمِهِ غَضَبَهُ. (تحف العقول/47)

دقت کنید: بچه‌هایی که در قیامت ثمره‌ای برای ما نداشته‌اند با بی‌بچه بودن یکی است. مالی که نزد خدا حسابی برای ما ایجاد نکند هرچقدر هم زیاد باشد، با بی‌پول بودن یکی است. قدرتی که برای غلبه بر شیطان به کار نیاید با بی‌قدرت بودن یکی است. یعنی همه واقعیات معیار و محک واقعی بودنشان آخرت است و آخرت هم تنها معیار و محک این است که در نسبت با خدا دیده شده یا نه؟ (سراغ اهل قبور هم که می‌رویم همه چیز فقط لا اله الا الله است: السلام علی اهل لا اله الا الله… کیف وجدتم قول لا اله الا الله…)

روایت دیگری بخوانیم:

وَ قَالَ ص مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ الْآخِرَهُ أَکْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ الْغِنَى فِی قَلْبِهِ وَ جَمَعَ لَهُ أَمْرَهُ وَ لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّى یَسْتَکْمِلَ رِزْقَهُ وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ الدُّنْیَا أَکْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ الْفَقْرَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ شَتَّتَ عَلَیْهِ أَمْرَهُ وَ لَمْ یَنَلْ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا مَا قُسِمَ لَهُ. (تحف العقول/48)

به تعبیر «اکبر همّه» توجه کنید. پیامبر ص با ما راه آمده‌اند، نفرموده‌اند تنها هم و غم انسان. بلکه بزرگترین هم و غم انسان. یعنی به دنیا هم بپرداز اما اکبر هم و غم تو دنیا نباشد. ما الان این طوریم؟ می‌بینید که فقر جلوی چشممان است. نفرمود فقیر می‌شوند، بلکه فقر جلوی چشمشان است، یعنی دائما نگرانیم که آیا دخل و خرج ما جور درمی‌آید؟ دائما امورمان متشتت است، هزارتا کار برای خودمان تعریف کرده‌ایم و نمی دانیم چه می‌خواهیم بکنیم. با همه اینها به آنچه هم که برایمان مقسم کرده بودند نمی‌رسیم!

روایت بعدی خیلی عجیب است:

وَ مَا عَالَ امْرُؤٌ قَطُّ عَلَى اقْتِصَادٍ وَ اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَهِ أَبَى اللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ رِزْقَ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ حَیْثُ یَحْتَسِبُون‏ (تحف العقول/60)

ابتدا می‌فرماید کسی میانه‌روی کند فقیر و عائله‌مند نمی‌شود، بعد یک توصیه عجیب می‌کند بعد ضابطه‌اش را هم می‌دهد. توصیه این است که «اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَهِ» اگر کم آوردی صدقه بده تا پولدار شوی! [قرآن کریم هم به این تصریح کرده: ِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّه‏ (طلاق/7)] ما اگر بودجه کم بیاوریم دیگر صدقه نمی‌دهیم. می‌گوید وقتی پول نداری صدقه بده تا پولدار شوی! (رزق فقط پول نیست، فعلا مصداق واضح را بحث می‌کنم) جای دیگر فرمود: اگر به خدا قرض بدهی اضعافا کثیره به تو برمی‌گرداند «مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثیرَهً وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون‏» (بقره/245) (تازه این اضعاف غیر از اجر عمل است: به این آیه دقت کنید: »مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَریم‏» حدید/11) آیا باورمان می‌شود؟! ما روی پول حساب می‌کنیم، روی حقوق اداره‌مان حساب می‌کنیم، روی معامله با شخص مقابلمان حساب می‌کنیم، روی کاری که برای کسی کرده‌ایم حساب می‌کنیم. روی وعده بانک حساب می‌کنیم، اما روی خدا چی؟ تازه اینها همه از اوست و خودشان هیچ کاره‌اند.

ادامه‌اش جالبتر است. ما این آیه را شنیده‌ایم که: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ» (طلاق/2-3) اما غالبا این طور گمان می‌کنیم که خدا برای متقی گاهی هم روزی را من حیث لایحتسب می‌دهد اما این روایت می فرماید: أَبَى اللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ رِزْقَ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ حَیْثُ یَحْتَسِبُون. خدا در مورد مومنان (کافران این طور نیستند) ابا دارد و پرهیز دارد که از جایی که خودشان حساب می‌کنند روزی بدهد! یعنی ممکن است گاهی این‌چنین بدهد اما در مجموع بنایش بر این نیست. چرا؟ چون بفهمیم که این حسابمان غلط است؛ بفهمیم که روزی با حساب و کتاب من نیست، محصول تلاش من یا محصول عنایت فلان آقا نیست، اگر من مومنم باید بفهمم روزی من فقط دست خداست؛ اگر من باید کار کنم از باب انجام وظیفه است نه از باب اینکه روزی من واقعا وابسته به آن باشد. روزی من فقط به یک چیز وابسته است و آن اراده خداست. ببینید همه این حرفها همان لا اله الا الله است.

آخرین روایت هم که جمع بندی لااله الا الله در زندگی دنیاست از امام صادق ع است: [این مضمون از امام باقرع هم آمده فقط شروعش با عبارت الکمال کل الکمال است (کافی 1/32)]. از امام صادق ع شروع مطلب با دو تعبیر آمده: یکبار با تعبیر «إِنَّهُ لَا یُصْلِحُ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ إِلَّا ثَلَاثَهٌ» (کافی 5/87) یکبار هم با تعبیر «لَا یَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ حَقِیقَهَ الْإِیمَانِ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ ثَلَاثٌ» (محاسن 1/5) همه این تعابیر یعنی همه حرف دین و همه کمال بشر و همه آنچه بشر به خاطرش به دنیا آمده همین سه حرف است:

التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ

وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَهِ

وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَه.

از آخر به اول برویم:

همه ما در زندگی باید برنامه‌ای برای تدبیر معیشت داشته باشیم،

و البته وقایع خارج از اراده ما هم پیش می‌آید و باید صبر داشته باشیم و تحمل کنیم

و اگر آمده‌ایم که خدایی خدا در عالم را بشناسیم باید دائما فهم خود را از دین عمیق کنیم.

حالا اگر فهممان از دین عمیقتر شد آنگاه می‌فهمیم که:

در مورد معیشت هم آنچه لازم بوده، تدبیر نبوده، تقدیر بوده، یعنی وظیفه‌ات را انجام بده، اما قَدَرش مقدر شده و تو با آن قَدَر بخوبی همراه شو. یعنی همان سخن قبلی: همه کاره خداست، اما نه به معنای اینکه پس دست روی دست بگذار: اگر خدا همه‌کاره است برعهده تو هم وظیفه‌ای تعیین کرده، آن را انجام بده و ثمره را از خدا طلب کن نه از کارت؛

پس اگر هم خدا گاهی باب میلت رفتار نکرد و مقدرش را سختگیری بر تو قرار داد (إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَه‏) صبر داشته باش؛

پس کاری برای ما جز تفقه در دین نمی‌ماند.

خداوند انشاءالله به همگی ما بصیرت برای پیمودن و تبعیت کردن از راه پیامبر اکرم ص عنایت فرماید.

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته

بسم الله الرحمن الرحیم

انتشار جلد اول کتاب روایت مطهر

شهید مطهری متفکری ژرف‌اندیش در حوزه اسلام‌شناسی است که کارنام? پرباری را به یادگار گذاشته است. تنوع موضوعات از سویی، و وسعت و ژرفای معلومات عرضه شده در آثار ایشان از سوی دیگر، و خلاقیت و ابتکارات ایشان در حل مسائل روز از سوی دیگر، از جمله دلایلی است که موجب گردیده تا رهبران انقلاب اسلامی ایران بر مطالعه آثار ایشان تاکید بورزند.

این جانب کار مطالعه منسجم آثار این متفکر خدااندیش را در یک جمع دوستانه در دومین سال ورود به دانشگاه آغاز کرد و بعدها پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود را هم در رابطه با آثار این شهید بزرگوار تدوین نمود. پس از آن، به تدریس این آثار در گروه‌های مطالعاتی همت گماشت که در هر تدریس نکات جدیدی برای برای وی مکشوف می‌گردید.

چندی پیش به همت مسولان محترم موسسه فرهنگی سدید قرار شد مجموعه ای از این تدریس‌ها (که نه تکرار محتویات کتاب‌های شهید، بلکه عمدتا، باز کردن زوایای پنهان تفکر ایشان به منظور دست‌یابی به یک نظام فکری منسجم بوده) پیاده و بازنویسی شود و پس از اصلاح توسط این جانب، در قالب چند جلد کتاب با عنوان کلی «روایت مطهر» منتشر گردد. عمده زحمت بازنویسی آنها را جناب آقای یاسر طاهر رحیمی متقبل شدند که در همینجا جا دارد از زحمات فراوان ایشان تشکر کنم.

دو جلد اول این مجموعه عمدتا شامل مباحث گوناگون اجتماعی‌ای است که در سیر آسان به مشکل کتابها مورد مطالعه قرار می‌گیرد. جلد سوم، شامل مباحث مربوط به زن و خانواده است که به خاطر قرابت نزدیک آنها همگی در یک جلد قرار گرفتند و جلد چهارم مباحث مبنایی‌تر در زمینه انسان‌شناسی و مبانی نگاه اجتماعی و دینی شهید مطهری می‌باشد.

با توفیقات الهی، اولین جلد از این مجموعه با عنوان اصلی «روایت مطهر» و عنوان فرعی «تاملی در اندیشه‌های شهید مطهری: اجتماعیات و تاریخ اسلام» حاوی بحث‌هایی پیرامون گفتارهای شهید مطهری در کتابهای «آزادی معنوی، ده گفتار، سیری در سیره نبوی، جاذبه و دافعه علی علیه‌السلام، سیری در سیره ائمه اطهار، و حماسه حسینی»، منتشر شد و جلد سوم هم در زیرچاپ است.

چاپ اول این کتاب در 360 صفحه، قطع رقعی، تیراژ 2000 نسخه و به قیمت 15,000 تومان در تابستان 1394 به اهتمام مؤسسه علمی ـ فرهنگی سدید و توسط انتشارات بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق علیه السلام منتشر شده است.

بسم الله الرحمن الرحیم

امسال (سال تحصیلی 94-95) سومین سالی است که تدریس درسی با عنوان انسان شناسی اسلامی را در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه باقرالعلوم (که اغلب دانشجویان دارای سابقه طلبگی می باشند) عهده دار شده ام. بحثهای آنتروپولوژی غربیها با اغلب بحثهایی که با عنوان انسان شناسی اسلامی نوشته شده بسیار تفاوت دارند و در این درسها می کوشم با پرهیز از گرته برداری و تقلید، نسبتی بین این دو حوزه برقرار کنم و از متنهای اسلامی، از کتاب هستی و هبوط (آقای پارسانیا) و رساله های انسان علامه طباطبایی بهره می برم.

در سایت دانشگاه باقرالعلوم سیستم یادگیری الکترونیکی راه اندازی شده که برخی درسها در آنجا ارائه می شود و از جمله درس حقیر هم در آنجا به آدرس زیر قرار داده می شود http://lms.bou.ac.ir/lms/course/view.php?id=19  که علاوه بر فایلهای صوتی و خلاصه بحثها که هر هفته توسط دانشجویان تهیه می شود گاه عده ای وارد بحث و گفتگو می شوند. کسانی که مایل به اطلاع هستند می توانند از لینک فوق و انتخاب گزینه «ورود میهمان» وارد شوند.

با توجه به قوانین و محدودیتهای سایت دانشگاه، فعلا فقط امکان رویت مطالب برای افراد متفرقه مهیا شده و غیر از کسانی که از طریق دانشگاه اجازه ورود به سایت پیدا می کنند (مانند اساتید و دانشجویان خود دانشگاه)، امکان ثبت اظهارنظر برای افراد متفرقه وجود ندارد لذا اگر خوانندگان محترم درباره مفاد بحث آنجا نکته ای دارند می توانند در قسمت نظرات سایت اینجانب (اینجا) مراجعه و بحث خود را مطرح کنند و همان جا به مباحثه بپردازیم.

بسم الله الرحمن الرحیم

چگونگی حضور و نقش آفرینی زن در جامعه بر اساس الگوی حضرت زینب س

امسال (سال 1394) دهه اول محرم را در بندرعباس بودم. عصرها برای خواهران هیات انتظار بحثی را مطرح می کردم با عنوان «چگونگی حضور و نقش آفرینی زن در جامعه بر اساس الگوی حضرت زینب س»

لینک فایلهای صوتی و خلاصه ای از بحث در اینجا تقدیم می شود:

فایل صوتی جلسه اول

فایل صوتی جلسه دوم

فایل صوتی جلسه سوم

فایل صوتی جلسه چهارم

فایل صوتی جلسه پنجم

فایل صوتی جلسه ششم

فایل صوتی جلسه هفتم

فایل صوتی جلسه هشتم

فایل صوتی جلسه نهم

خلاصه جلسه اول (1 محرم 1437- 23 مهر 1394)

طرح مساله: مساله نحوه حضور زن در جامعه سالهاست که به صورت یک سوال و بلکه چالش جدی درآمده و اغلب بر اساس سلیقه های شخصی نظر می‌دهند. می‌خواهیم بر اساس رفتارهای حضرت زینب در جریان نهضت حسینی علیه السلام، این مساله را تحلیل کنیم. مساله وظایف زن در خانه و تقدم آن بر کارهای اجتماعی را مفروغ عنه گرفته و بحث ما درباره حضور اجتماعی زن است.

مقدمه اول: ابتنای بحث بر قرآن

اینکه تحلیل ما سلیقه ای (گزینش وقایع بر اساس سلیقه شخصی) نباشد، باید بر مبنای قرآن حرکت کنیم. لذا در جلسه اول (و تا حدودی جلسه بعد) سعی می کنیم دورنمای قرآنی این مساله را به دست آوریم. در این راستا تلاش می شود، تمام آیاتی که درباره زن مشخصی بحثی مطرح کرده ملاحظه شود و دریابیم چارچوب مفهومی و اولویتهای نگاه قرآنی درباره زن چیست؟ در این راستا تاکیدمان اولا بر مواردی است که زن خاصی مطرح شده (چون در مقام الگویابی هستیم نه تحلیلهای کلی درباره زن) و ثانیا مواردی که تلقی عمومی ما (حتی متدینان) درباره زن را به چالش می کشد. محورهایی که در این جلسه بحث شد:

1) در تحلیلهای اجتماعی (برخلاف اغلب تحلیلهای جامعه شناسان) محور انسان، لزوما مرد نیست، بلکه گاه زن مستقلا به عنوان نمونه شاخص انسانی در تحلیل مورد بررسی قرار می‌گیرد. سه گونه شاهد بر این مدعا:

1-1) برای نمونه از انسان ( و نه صرفا) مومن و انسان (و نه صرفا زن) کافر، مثالی از دو زن مومن و دو زن کافر زده است (سوره تحریم، آیات آخر)

1-2) مطرحترین مرتبه معنوی انسان در قرآن کریم مقام نبوت است که دو حیث دارد: ارتباط با فرشته و گرفتن اطلاعات از او، تبلیغ آن اطلاعات در جامعه. آنچه این مقام را مهم می کند مطلب اول است و مطلب دوم، حیثیت اجرایی کار است؛ و در مطلب اول، زنان چیزی از مردان کم نداشته اند. نمونه: گفتگوی ساره با فرشتگان (هود/72) (مخاطب مستقیم آنهاست: بشرناها، اتعجبین، جائته البشری) [تذکر: در صحبتهایم،‌جائته البشری را به گونه ای توضیح داده ام که گویی جائه البشری است که اشتباه بوده است و در اینجا تصحیح می شود] و گفتگوی فرشتگان با حضرت مریم (آل عمران/42-43) که حتی تعبیر اصطفی را که قرآن در مورد پیامبران به کار می برد در مورد او به کار برده: ان الله اصطفاک … . در مورد حضرت مریم از زاویه دیگری هم اهمیت دارد و آن اینکه ظاهرا به لحاظ معنوی به قدری بالا رفته بود که پیامبر زمانش (زکیا) از دیدن وضعیت او چنان غبطه می خورد که دعایی ویژه برای خود می کند کلما دخل علیها زکریا المحراب وجد عندها رزقا … هنالک دعا زکریا ربه (آل عمران/37-38)

1-3) تنها انسانی که کوثر نامیده شده، زن است (حضرت زهرا س، سوره کوثر)

2) گاه زنان کارهایی (خوب یا بد) می توانند انجام دهند که مردان نمی توانند (در آن موقعیت مردان امکان آن کار را ندارند):

نمونه مثبت: نقش خواهر موسی در ارتباط دادن موسی به مادرش (قالت لاخته قصیه… قصص/7) (مقایسه با نقش منحصر به فرد حضرت زهرا س در دفاع علنی و تهاجمی در قبال ولایت)

نمونه منفی: زلیخا و شوراندن حکومت علیه حضرت یوسف و زندان انداختن وی (مشابه اقدامات اطلاعات (جاسوسی) اسرائیل توسط زنان)

3) تحلیل شخصیت زن کاملا متمایز از تحلیل شخصیت شوهر اوست:

3-1) حتی زن پیامبر می تواند خائن باشد و همسری پیامبر هیچ مشکلی را از او حل نمی کند (سوره تحریم: دو زن پیامبر اکرم ص، تنها موردی است که توبه کنند نفرموده توبه شان قبول است، بلکه بر انحراف قلبشان تاکید کرده؛ زنان نوح و لوط تصریح شده: (کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ) تحریم/10

3-2) اگر زن بدترین انسان (فرعون) هم باشی می توانی جزء بهترینها (نه فقط بهترین زنان مومن، بلکه نمونه ای برای کل مومنان) باشی. آسیه نشان داد بد بودن شوهر به هیچ عنوان توجیه برای بد شدن زن نیست. (تحریم/11)

3-3 اگر شوهر هم نداشته باشی، می توانی جزء بهترین مومنها (نه فقط بهترین زنان مومن)باشی: حضرت مریم (تحریم/12)

دو تبصره بر بند 3:

3-4) البته گاهی زن و شوهر همراستایند، اینکه تحلیل شخصیت آنها متمایز باشد نه این است که لزوما متمایز و در مقابل همند. مثال مثبت: حضرت علی ع و حضرت زهرا (سوره انسان) و مثال منفی: ابولهب و زنش (سوره مسد)

3-5) در مساله تربیت هر دو در کنار هم نقش ایفا می‌کنند (تمایز تحلیل، مربوط به نقش اجتماعی آنها بود نه نقش خانوادگی آنها) تعبیر والدین. چه والدینی که تلاش کردند اما فرزندشان بد شد (احقاف/17) و چه والدینی که گمان می کردند خوب بچه تربیت می کنند اما فرزندسالاری آنها را به شرک کشاند (اعراف/189)

محورهای 4 (نقش بی بدیل مادر در تربیت فرزند که خدا مسائل اجتماعی را با چنین مادری تنظیم می کند) و 5 (اصرار بر عفت زن در برخوردهای اجتماعی) را انشاءالله در جلسه بعد.

خلاصه جلسه دوم (2 محرم 1437- 24 مهر 1394)

در ادامه توضیح مقدمه قرآنی،مطلب چهارم (که فقط اشاره شده بود و توضیح نداده بودم) با اصلاحاتی به عنوان محور ششم قرار گرفت و این مطالب به سرفصلهای جلسه قبل اضافه شد:

تکمله 1-2) دعای یک زن همانند دعای یک نبی مستجاب است بلکه الهام بخش نبی زمان خود برای دعا کردن می‌شود: دعای همسر عمران، انگیزه دعای زکریا شد: اذ قالت امرات عمران رب انی نذرت لک … (آل عمران/35) … هنالک دعا زکریا ربه (آل عمران/ 37)

1-4) اعمال یک زن همانند اعمال یک پیامبر اولوالعزم می‌تواند مبنای تشریع قانون الهی برای همگان شود: در جریان حج، اگر رمی جمرات به اقدام حضرت ابراهیم ع مربوط است، سعی بین صفا و مروه به اقدام حضرت هاجر مربوط است.

1-5) گاه نیاز، وضعیت، یا اقدام یک زن موجب نزول آیه و حکم الهی می‌شود (می‌تواند اقدام یک زن شان نزول آیه شود): داستان افک و ماریه قبطیه (نور/11 به بعد)، زینب بنت جحش (احزاب/ 37? فلما قضی زید منها …)، همسر ایوب (ص/44: خذ بیدک ضغثا فاضرب به و لاتحنث)، حکم ظهار و پاسخ خدا به شکایت یک زن (مجادله/1: قد سمع الله قول التی تجادلک فی زوجها و تشتکی الی الله…)

تکمله 3-4) آدم و حوا (اینکه حوا اول فریب خورد و آدم را فریب داد، تحریف مسیحیت است، در قرآن همواره خطاب مثنی به هر دو آمده: بقره/35-36؛ اعراف/20-23؛ طه/117-123) ازواج بهشتی (زخزف/70 و غافر/9) و جهنمی (صافات/22) ولو جهنمیها در مواقف قیامت از هم فراری اند: یفر المرء من … صاحبته (عبس/23)

3-6) در عین حال که تحلیل شخصیت زن اط مرد مستقل است اما چون مردم یک کاسه تحلیل می‌کنند، کسانی که همسر مهم دارند مسئولیشان (و لذا هم اجر و هم عذابشان) بیشتر است: نساءالنبی (احزاب/31-33) توجه شود «لستن کاحد من النساء» حتما با ادامه‌اش «ان اتقیتن» معنی باید بشود به قرینه عبارات قبلی.

4) حضور زن در عرصه‌های اجتماعی اجمالا لازم است (اسلام در عین ترجیح عمومی محیط خانه بر محیط بیرون برای زن، خانه ‌نشینی مطلق زن را قبول ندارد و وظایف و نقشهای اجتماعی برای او تعریف کرده است) بیعت زنان با پیامبر (ممتحنه/12) تاکید بر نسائنا و نسائکم در مباهله (حضرت زهرا س) (آل عمران/61)

تبصره: درباره اینکه آیا منصب سیاسی داشته باشد از صریح قرآن چیزی درنیامد. تنها موردی که اشاره شده، حکومت یک زن کافر است (بلقیس. نمل/23-44) که چون کافر است نقل عملش لزوما به معنای تایید آن در اسلام نیست. نکته: بحثی درباره اینکه تعبیر ناقص العقول، قضیه فی واقعه بوده نه ناظر به کل زنان، و شهید مطهری در برابر کسانی که عدم اشتغال شیاسی و قضایی زن را به ناقص العقل بودنش برمی‌گردانند می گوید این ادعا قابل اثبات نیست بلکه علت آن، این است که زن یا سیاستمدار و قاضی خوب، و همسر و مادر بدی است یا بالعکس (چون یک وادی نیازمند تقویت عاطفه و وادی دیگر نیازمند خشکاندن عاطفه است و این دو با هم در انسانهای معمولی خیلی سخت جمع می‌شود.)

5) حضورش در عرصه های اجتماعی حتما باید با عفت باشد: دختران شعیب (هم در مقابل سایر گله داران: لانسقی حتی یصدر الرعاء قصص/24، و هم هنگام بردن حضرت موسی: تمشی علی استحیاء قصص/25) (بحثی درباره چرایی تاکید ویژه بر عفت و حیا در زنان)

6) نقش غیرمستقیم زن در تاریخ و جامعه:

6-1) اثر بر فرزند: بحثی درباره مادر موسی و چگونگی امدادهای ویژه خدا به او حتی برای شیر خوردن بچه‌اش (قصص/7-12)

6-2) اثر بر همسر: زلیخا. مورد مهم که در قرآن بیان نشده اما در روایت آمده و به بحث امام حسین ع مربوط است: قاتل یحیی (روایت امام سجاد در مناقب 4/85)

خلاصه جلسه سوم (3 محرم 1437- 25 مهر 1394)

مقدمه دوم: انواع نقش‌آفرینی‌های زن در جامعه و تاریخ (شهید مطهری. حماسه حسینی)

الف) نقش غیر مستقیم (مادر و همسر)

ب) نقش مستقیم: شیء گرانبها (در گذشته)، انسان بی‌بها (در غرب)، انسان گرانبها (در اسلام)

ضابطه انسان گرانبها بودن: هم انسانیت هم زن بودن مراعات شود آن هم در افق متعالی، نه افق مادی

در افق مادی، خواسته نهایی بشر یا مادی است (شهوت، رفاه، قدرت) یا تخیلی (پول پرستی، شهرت) و چون هدفی واری انسان معنی ندارد، هدف نهایی بی‌هدفی (آزادی) است و مهمترین عرصه برای نقش‌آفرینی زن، شهرت است. لذا ابتدا باید توجه کنیم که دو بعد انسان و زن بودن را در افق اسلامی صحیحی بشناسیم و سپس نقش مستقیم زن در جامعه را بفهمیم.

خود شهید مطهری مثال انسان گرانبها (در نقش مستقیم) را حضرت زینب معرفی می‌کند اما باز نمی‌کند که چگونه؛ و ما می‌خواهیم این را باز کنیم. غالبا ایشان را عفیف (حیث خانوادگی) و مظهر صبر (حیث شخصی) معرفی می‌کنند؛ اما آیا حیث نقش مستقیم اجتماعی دارد؟ آیا همین دو بعد را می‌توان از زاویه نقش مستقیم اجتماعی او تحلیل کرد؟

مقدمه سوم: عدم انحصار این الگو در اسلام به حضرت زهرا س و زینب س

هم در تاریخ اسلام زنان مهمی بوده‌اند که این موضوع را (مثبت یا منفی) می‌توان در مورد آنها پیاده کرد مانند خدیجه، عایشه، ام‌سلمه، حمیده، معصومه و …؛ و هم در صحنه عاشورا زنان دیگری هم با نقش غیرمستقیم و هم مستقیم بوده اند که امروز به برخی از اینها فقط اشاره می‌کنیم:

1. دیلم (یا دلهم) بنت عمرو، همسر زهیر
2. ام‌وهب (همسر عبدالله بن عمیر کلبی) هم ترغیب به همراهی می‌کند هم همراه می‌شود و بالای سر همسرش، غلام شمر عمودی بر سرش می‌زند و شهید می‌َشود. تاریخ طبری5/428-439
3. ام‌وهب (مادر وهب بن وهب یا وهب بن عبدالله- که مادر و پسر هر دو مسیحی بوده به دست امام حسین اسلام آورده‌اند) امالی صدوق/225؛ مناقب ابن شهر آشوب 4/101? بعد از شهادت پسر با عمود حمله می‌کند و با دستور امام برمی‌گردد
4. مادر شاب قتل ابوه (احتمالا عمرو بن جناده یا فرزند مسلم بن عوسجه) مادر تشویقش می‌کند به جهاد و وقتی شهید می‌شود سرش را پرتاب می‌کنند سر را برمی‌گرداند و با عمود حمله کرده دو نفر را می‌کشد و با دستور امام برمی‌گردد.

خلاصه جلسه چهارم (4 محرم 1437- 26 مهر 1394)

از این جلسه سراغ حضرت زینب می‌رویم:

ولادت: سال 5 یا 6 هجری (امام حسن: 4 ؛ امام حسین: 5) شهادت: 62 هجری

درباره طفولیت ایشان مطلبی نیافتم جز نقل ریاحین الشریعه (3/54) که حضرت علی ع او را روی پای خود نشانده بود و فرمود: بگو احد. گفت: احد. فرمود: بگو اثنین. چیزی نگفت. حضرت سوال کرد چرا نمی‌گویی؟ گفت: زبانی که به گفتن احد گشوده شد اثنین نمی‌گوید. که البته شبیه همین واقعه را در مورد حضرت عباس هم روایت کرده‌اند.

در مورد اینکه در دوره جوانی و میانسالی (یعنی تا قبل از جریان عاشورا)، حضور اجتماعی داشته‌اند، دو مطلب را می‌توان از روایات استخراج کرد:

1. ایشان درس تفسیر قرآن داشته‌اند برای زنان در کوفه. شاهدش روایت مرحوم جزائری در خصائص الزینبیه (ص27) است که مضمونش این است که حضرت علی ع ایشان را در هنگام خروج از درس تفسیرشان می‌بینند و می‌پرسند درباره چه آیه‌ای بحث می‌کردید می‌گوید: کهیعص و حضرت علی ع می‌فرمایند: «فَالْکَافُ اسْمُ کَرْبَلَاءَ وَ الْهَاءُ هَلَاکُ الْعِتْرَهِ وَ الْیَاءُ یَزِیدُ وَ هُوَ ظَالِمُ الْحُسَیْنِ ع وَ الْعَیْنُ عَطَشُهُ وَ الصَّادُ صَبْرُه‏» (البته این را به این صورت در کتب روایی نیافتم. بله، در پاسخ امام عسگری به مسائل سعد بن عبدالله این عبارات در تفسیر کهیعص آمده است: کمال الدین و تمام النعمه 2/461)
2. ایشان روایات اهل بیت را بیان می‌فرموده‌اند، نه فقط برای زنان، بلکه برای مردان، خواه مردان بنی‌هاشم و خواه دیگران. چنانکه مثلا در سلسله‌های سند خطبه فدکیه، حضرت زینب س مشاهده می‌شود که گاه راوی از ایشان مردانی از نبی هاشم (رجلان من بنی‌هاشم:‌ السقیفه و الفدک/98) و گاه کسانی مانند جابر بن عبدالله انصاری (من لایحضره الفقیه 3/567) مشاهده می‌شود.

پس برخی عرصه‌ها (مثل معلمی برای زنان یا آگاه کردن مردم از معارف اهل بیت) عرصه‌هایی است که حضور اجتماعی زن منوط به اضطرار و امثالهم نیست؛ یعنی فی حد نفسه چنین حضوری خوب و بلااشکال است. (البته اینکه تزاحم با حق خانواده پیدا کند، بحث دیگری است. در واقع ما ابتدا اصل حکم حضور اجتماعی زن را دریابیم، اینکه در مقام تزاحم با سایر احکام شرع، چگونه باید اهم و مهم کرد، بحث دیگری است)

اما در جریان عاشورا، من تا شب شهادت ذکری از ایشان به طور خاص در منابع نیافتم. (آن مطلبی هم که در مرثیه‌ها می‌خوانند درباره چگونگی پیاده شدن ایشان با حضور محارم و فقدان محارم هنگام سوار شدن ایشان در فردای عاشورا، ظاهرا زبان حال است که البته احتمالا همین طور بوده. اما سندی بر آن نیافتم) در شب عاشورا اولین مطلب است که ابتدا مطلب را از زبان امام سجاد ع (به نقل از ارشاد مفید 2/ 94) نقل می‌کنم بعد نکات را استخراج می‌کنم:

قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع إِنِّی لَجَالِسٌ فِی تِلْکَ الْعَشِیَّهِ الَّتِی قُتِلَ أَبِی فِی صَبِیحَتِهَا وَ عِنْدِی عَمَّتِی زَیْنَبُ تُمَرِّضُنِی إِذِ اعْتَزَلَ أَبِی فِی خِبَاءٍ لَهُ وَ عِنْدَهُ جُوَیْنٌ مَوْلَى أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ وَ هُوَ یُعَالِجُ سَیْفَهُ وَ یُصْلِحُهُ وَ أَبِی یَقُولُ

یَا دَهْرُ أُفٍّ لَکَ مِنْ خَلِیلِ             کَمْ لَکَ بِالْإِشْرَاقِ وَ الْأَصِیلِ‏

مِنْ صَاحِبٍ أَوْ طَالِبٍ قَتِیلِ             وَ الدَّهْرُ لَا یَقْنَعُ بِالْبَدِیلِ‏

وَ إِنَّمَا الْأَمْرُ إِلَى الْجَلِیلِ             وَ کُلُّ حَیٍّ سَالِکٌ سَبِیلِی‏

-فَأَعَادَهَا مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً حَتَّى فَهِمْتُهَا وَ عَرَفْتُ مَا أَرَادَ فَخَنَقَتْنِی الْعَبْرَهُ فَرَدَدْتُهَا وَ لَزِمْتُ السُّکُوتَ وَ عَلِمْتُ أَنَّ الْبَلَاءَ قَدْ نَزَلَ وَ أَمَّا عَمَّتِی فَإِنَّهَا سَمِعَتْ مَا سَمِعْتُ وَ هِیَ امْرَأَهٌ وَ مِنْ شَأْنِ النِّسَاءِ الرِّقَّهُ وَ الْجَزَعُ فَلَمْ تَمْلِکْ نَفْسَهَا أَنْ وَثَبَتْ تَجُرُّ ثَوْبَهَا وَ إِنَّهَا لَحَاسِرَهٌ حَتَّى انْتَهَتْ إِلَیْهِ فَقَالَتْ وَا ثُکْلَاهْ لَیْتَ الْمَوْتَ أَعْدَمَنِی الْحَیَاهَ الْیَوْمَ مَاتَتْ أُمِّی فَاطِمَهُ وَ أَبِی عَلِیٌّ وَ أَخِی الْحَسَنُ یَا خَلِیفَهَ الْمَاضِی وَ ثِمَالَ الْبَاقِی فَنَظَرَ إِلَیْهَا الْحُسَیْنُ ع فَقَالَ لَهَا یَا أُخَیَّهُ لَا یُذْهِبَنَّ حِلْمَکِ الشَّیْطَانُ وَ تَرَقْرَقَتْ عَیْنَاهُ بِالدُّمُوعِ وَ قَالَ لَوْ تُرِکَ الْقَطَاهُ لَنَامَ فَقَالَتْ یَا وَیْلَتَاهْ‏ أَ فَتُغْتَصَبُ نَفْسُکَ اغْتِصَاباً فَذَاکَ أَقْرَحُ لِقَلْبِی وَ أَشَدُّ عَلَى نَفْسِی ثُمَّ لَطَمَتْ وَجْهَهَا وَ هَوَتْ إِلَى جَیْبِهَا فَشَقَّتْهُ وَ خَرَّتْ مَغْشِیّاً عَلَیْهَا فَقَامَ إِلَیْهَا الْحُسَیْنُ ع فَصَبَّ عَلَى وَجْهِهَا الْمَاءَ وَ قَالَ لَهَا یَا أُخْتَاهْ اتَّقِی اللَّهَ وَ تَعَزَّیْ بِعَزَاءِ اللَّهِ وَ اعْلَمِی أَنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ یَمُوتُونَ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ لَا یَبْقَوْنَ وَ أَنَّ کُلَّ شَیْ‏ءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَ اللَّهِ الَّذِی خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَ یَبْعَثُ الْخَلْقَ وَ یَعُودُونَ وَ هُوَ فَرْدٌ وَحْدَهُ أَبِی خَیْرٌ مِنِّی وَ أُمِّی خَیْرٌ مِنِّی وَ أَخِی خَیْرٌ مِنِّی وَ لِی وَ لِکُلِّ مُسْلِمٍ بِرَسُولِ اللَّهِ ص أُسْوَهٌ فَعَزَّاهَا بِهَذَا وَ نَحْوِهِ وَ قَالَ لَهَا یَا أُخَیَّهُ إِنِّی أَقْسَمْتُ فَأَبِرِّی قَسَمِی لَا تَشُقِّی عَلَیَّ جَیْباً وَ لَا تَخْمَشِی عَلَیَّ وَجْهاً وَ لَا تَدْعِی عَلَیَّ بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ إِذَا أَنَا هَلَکْتُ ثُمَّ جَاءَ بِهَا حَتَّى أَجْلَسَهَا عِنْدِی ثُمَّ خَرَجَ إِلَى أَصْحَابِهِ.

اینجا احتمالا همان مقامی است که امام حسین ع دارند حضرت زینب را آماده حضور در عرصه جامعه و قبول مسئولیت می‌کنند. دلیلم بر این مدعا (که امام مسئولیتی اجتماعی را بر حضرت زینب واگذار کرد) روایتی است که از خواهر امام هادی ع نقل شده است: (به نقل از کمال الدین و تمام النعمه 2/ 501)

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى حَکِیمَهَ بِنْتِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا أُخْتِ أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ ع فِی سَنَهِ اثْنَتَیْنِ وَ ثَمَانِینَ بِالْمَدِینَهِ فکَلَّمْتُهَا مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ وَ سَأَلْتُهَا عَنْ دِینِهَا فَسَمَّتْ لِی مَنْ تَأْتَمُّ بِهِ ثُمَّ قَالَتْ فُلَانُ بْنُ الْحَسَنِ ع فَسَمَّتْهُ فَقُلْتُ لَهَا جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکِ مُعَایَنَهً أَوْ خَبَراً فَقَالَتْ خَبَراً عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ ع کَتَبَ بِهِ إِلَى أُمِّهِ فَقُلْتُ لَهَا فَأَیْنَ الْمَوْلُودُ فَقَالَتْ مَسْتُورٌ فَقُلْتُ فَإِلَى مَنْ تَفْزَعُ الشِّیعَهُ فَقَالَتْ إِلَى الْجَدَّهِ أُمِّ أَبِی مُحَمَّدٍ ع فَقُلْتُ لَهَا أَقْتَدِی بِمَنْ وَصِیَّتُهُ إِلَى الْمَرْأَهِ فَقَالَتْ اقْتِدَاءً بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع إِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ ع أَوْصَى إِلَى أُخْتِهِ زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع فِی الظَّاهِرِ وَ کَانَ مَا یَخْرُجُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ مِنْ عِلْمٍ یُنْسَبُ إِلَى زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍّ تَسَتُّراً عَلَى عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْن‏

به هر حال روایت امام سجاد نشان می‌دهد که امام حسین ع دلداری دادن به حضرت زینب و آماده کردن ایشان برای قبول مسئولیت را با دو اقدام شروع می‌کنند که معلوم می‌شود اگر زن بخواهد وارد عرصه جامعه و مسئولیتهای اجتماعی شود حتما دو پیش نیاز دارد:

1. یکی ناظر به بعد انسانی بودن اوست (که دیروز اشاره شد) و اینکه یکبار دیگر اصول دین (توحید و نبوت و معاد) را برای خود مرور کند و جدی بگیرد هنگام تصمیم‌گیری‌ها (وَ اعْلَمِی أَنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ یَمُوتُونَ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ لَا یَبْقَوْنَ وَ أَنَّ کُلَّ شَیْ‏ءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَ اللَّهِ الَّذِی خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَ یَبْعَثُ الْخَلْقَ وَ یَعُودُونَ وَ هُوَ فَرْدٌ وَحْدَهُ …. وَ لِکُلِّ مُسْلِمٍ بِرَسُولِ اللَّهِ ص أُسْوَهٌ )
2. دوم ناظر به بعد زنانه اوست، که در این مورد، حضرت اینکه وی بتواند عواطف زنانه خود را کنترل کند را مطرح می‌کنند (إِنِّی أَقْسَمْتُ فَأَبِرِّی قَسَمِی لَا تَشُقِّی عَلَیَّ جَیْباً وَ لَا تَخْمَشِی عَلَیَّ وَجْهاً وَ لَا تَدْعِی عَلَیَّ بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ إِذَا أَنَا هَلَکْتُ) بدین توضیح که اگر زن وارد عرصه جامعه شد حتما باید اثرات اجتماعی رفتار خود را مد نظر داشته باشد. در عزای امام حسین، فتوای اغلب مراجع این است که لطمه‌های متعارف به خود که ناشی از مصیبت‌زدگی است مانعی ندارد (و لذا قائل به جواز زنجیز زدن و … می‌باشند) اما حضرت زینب در این موقعیت چنین حقی ندارد چون قرار است هیبت اهل بیت را در مقابل دشمن حفظ کند و کار امام حسین ع را به سرانجام برساند.

 بقیه در صفحه بعدی وبلاگ

حجاب قانونی یا حجاب اجباری

بسم الله الرحمن الرحیم

از مسائلی که هر از چندگاهی بحثهایی را در جامعه ما برمی‌انگیزاند بحث درباره حجاب و موضع نظام در قبال آن است. حقیقت این است که اصل مساله، چندان دشوار نیست؛ اما طرح غلط مساله و فضای تبلیغاتی‌ای که پیرامون آن پدید آمده، باعث شده ابهامات فراوانی پدید آید و به عنوان یک سوال مشکل جلوه کند. در اینجا تلاش می‌شود با واضح ساختن صورت مساله، پاسخی منطقی و موجه برای آن ارائه، و نشان داده شود که چگونه طرح غلط آن می‌تواند کاری کند که برخی با مقدمات کاملا صحیح، به نتیجه کاملا غلط برسند!

اصل مطلب:

برای ساده شدن استدلال، مطلب در چند بند به تفکیک ارائه می‌شود:

1) آیا اسلام حکم خاصی در مساله پوشش زنان دارد؟

پاسخ این مساله بقدری آشکار است که نه تنها بین شیعه و سنی در آن اختلافی نیست، بلکه امروز حتی دشمنان اسلام هم، نوع حجاب زنان را مهمترین علامت مسلمانی زنان می‌دانند و به همین جهت با آن چنین مخالفت می‌کنند.

2) آیا این حکم اسلام، یک حکم شخصی برای زنان است یا یک حکم اجتماعی؟

اساسا قوانین حجاب در اسلام، ناظر به حضور زن در مقابل نامحرم است نه در حریم خصوصی خود، یعنی ناظر به حضور زن در مجامع عمومی است؛ پس سنخ این حکم، یک حکم اجتماعی است، نه یک حکم شخصی و مربوط به حریم خصوصی.

3) آیا مساله پوشش افراد در مجامع عمومی، جزء مباحث «حقوق مدنی» محسوب می‌شود که مشمول یک قانون الزام‌آور اجتماعی باشد یا خیر؟

پاسخ این هم بحثی ندارد. قطعا این مساله در زمره حقوق مدنی است و ساده‌ترین شاهد آن هم این است که تمامی جوامع در قبال این مساله، قانون دارند (چنانکه کاملا برهنه ظاهر شدن در اماکن عمومی، در تمام کشورها ممنوع است و مقداری از پوشش در تمام جوامع برای زن و مرد الزامی است که البته در جوامع مختلف، درباره این مقدار اختلاف نظر دارند). همچنین تصویب قوانین علیه حجاب در کشورهای اروپایی، شاهد مهمی است که حتی جوامع سکولار هم مساله حدود پوشش را جزء مباحث حقوق مدنی و قابل قانون‌گذاری می‌دانند.

4) در یک نظام اسلامی، آیا حقوق و قوانین مدنی باید تابع احکام اجتماعی اسلام باشد یا خیر؟

اساسا اسلامی بودن یک نظام و حکومت، معنایی جز این نمی تواند داشته باشد که آن حکومت درصدد پیاده کردن احکام اسلام باشد و این مطلبی است که در قانون اساسی جمهوری اسلامی بدان تصریح شده است: «اصل چهارم: کلیه قوانین و مقررات مدنی، جزائی، مالی، اقتصادی،اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و غیر اینها باید براساس موازین اسلامی باشد. این اصل بر اطلاق یا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است و تشخیص این امر برعهده فقهای شورای نگهبان است.»

با این مقدمات، تردیدی نمی‌ماند که نظام جمهوری اسلامی موظف است قانون حجاب در اسلام (که جزء احکام واضح و متفق‌علیه مسلمانان است) را که یک قانون مدنی برای پوشش زنان است به عنوان یک قانون رسمیت بشناسد و در اجرای آن بکوشد.

ریشه اشکالها و ابهامها

اگر مساله این اندازه واضح است، پس این جنجالها چیست؟ حقیقت این است که در فهم و اجرای این قانون، گاهی سوءتفاهم‌‌ها، بدرفتاری‌ها ویا صحنه‌سازی‌هایی رخ داده که دستاویزی برای نوعی تفریط و تحریف و شبهه‌افکنی قرار گرفته است.

به عنوان مقدمه، اشاره به این نکته لازم است که در حوزه حقوق تفاوتی هست بین حقوق مدنی و حقوق جزایی و کیفری. حقوق مدنی به بررسی و تنظیم روابط افراد جامعه با یکدیگر می‌پردازد؛ اما مشخصه بارز حقوق جزا (کیفری)، ضمانت اجرای شدید آن است. مثلا حقوق مربوط به روابط مالک و مستاجر یا قوانین رانندگی نمونه‌ای از حقوق و قوانین مدنی است؛ و قوانین مربوط به مجازات‌های دزد و قاتل، نمونه‌ای از حقوق کیفری.

اگرچه قانون، همواره توام با الزام است و رعایت هر دو دسته قانون برای حفظ جامعه لازم است، اما عرف جامعه (و نه لزوما عرف خاص حقوق‌دانان) تنها کسانی که قوانین دسته دوم را زیر پا می‌گذارند «مجرم» و «بزهکار» قلمداد می‌کند. در واقع در عرف جامعه، بین «تخلف از قانون» و «مجرم» بودن فرق می‌گذارند. مثلا در مورد کسی که با تخلف از قانون، حق موجر یا مستاجر را تضییع کرده (اگرچه اذعان دارند که کار بد و ناشایستی کرده) تعبیر «مجرم» و «بزهکار» به کار نمی‌برند. البته غالبا ضابطین قانون در هر جامعه‌ای (پلیس و نیروی انتظامی) تمایل دارند فرهنگی باب شود که مابه‌ازای هر تخلفی را «جریمه» بنامد و هر متخلفی «مجرم» قلمداد شود (تا با توجه به بار سنگین عاطفی این کلمه، چه‌بسا تخلفات کاهش یابد) چنانکه مثلا در کشور ما پلیس در مقاطعی درصدد فرهنگ‌سازی‌ای بود که کسی که از چراغ قرمز عبور می‌کند در ادبیات مردم «مجرم» قلمداد شود؛ اما حقیقت این است که عرف جوامع، با اینکه در مجموع این امور را ناپسند دانسته و مرتکب آن را مذمت می‌کنند، اما عنوان «مجرم» به وی نمی‌دهند.

البته گاه تخلف از قوانین مدنی بقدری شدید است که برای این حیطه‌ها قانون جزایی و کیفری تدوین می‌شود؛ مثلا عمده قوانین راهنمایی و رانندگی از سنخ قوانین مدنی است؛ اما ممکن است برای انجام برخی حرکات کاملا نامتعارف و رعب‌آور با وسیله نقلیه، قوانین کیفری و جزایی تدوین شود؛ و غالبا عرف مردم هم مرتکبین این گونه رفتارها را «مجرم» قلمداد می‌کنند.

اگر کسی در قوانین اسلام، در حوزه مسائل مربوط به زن و مرد نیک بیندیشد، درمی‌یابد که مساله حجاب، از سنخ مباحث حقوق مدنی؛ و احکامی همچون حکم زنا و لواط، در زمره قوانین مربوط به حقوق جزا (کیفری) می‌باشند؛ و اتفاقا قوانین نظام جمهوری اسلامی هم بر همین اساس تدوین شده است.

البته در کشور ما، دو عامل دست به دست هم داد که نوعی تلقی نادرست از الزام حجاب پدید آید: اول اینکه در مقاطعی، افرادی تندرو (نه در مقام قانون‌گذار یا ضابط رسمی قانون، بلکه بر اساس نظر شخصی خود) به بهانه «نهی از منکر» درصدد برآمدند با متخلفین از قانون حجاب، برخوردهای خشن (شبیه برخوردهای کیفری و جزایی) داشته باشند. از مزایای جامعه اسلامی به سایر جوامع این است که اسلام در قالب یک حکم شرعی به نام «امر به معروف و نهی از منکر» از تمامی آحاد جامعه خواسته است که از اجرای همگانی قوانین مدنی حمایت کنند و این مشارکت مردمی، ضامن اجرای این قوانین خواهد بود (چنانکه مثلا اگر مردم به قانون‌شکنانی که در رانندگی حق دیگران را پایمال می‌کنند تذکر دهند، وضع رانندگی در جامعه خیلی بهتر خواهد شد.) اما وقتی پای اجرای قوانین کیفری می‌رسد، به‌ویژه در جامعه‌ای که حکومت اسلامی دارد، مساله از حوزه «نهی از منکر» عمومی خارج می‌شود و این امر تنها باید توسط ضابطین قضایی انجام شود؛ چنانکه شرعاً هم کسی حق ندارد به بهانه «نهی از منکر»، شخصاً به اجرای حدود شرعی (مثلا حد زنا) اقدام نماید؛ و اجرای حدود تنها باید با حکم و مجوز حاکم شرع انجام شود. این مطلب نشان می‌دهد که چنان برخوردهایی واقعا مبتنی بر احکام اسلام و قوانین نظام اسلامی نبوده است، تا کسی اسلام یا نظام اسلامی را در این زمینه مقصر بداند.

عامل دوم این است که در مقاطعی، برنامه‌ریزی‌های حساب‌شده دشمنان برای ترویج بی‌بند و باری در مناطق خاصی از برخی شهرهای بزرگ، منجر به بروز رفتارهای کاملا غیرمتعارفی شد که لازم آورد یک سلسله قوانین جزایی نیز برای این گونه رفتارها (که شبیه همان مثال رانندگی نامتعارف، از حد مسائل مدنی تجاوز کرده بود) در نظر گرفته شود و در این موارد پای مداخله ضابطان قضایی (نیروی انتظامی) به مساله باز شود. دشمنان با توجه به قدرت رسانه‌ای‌شان، ورود نیروی انتظامی به چنین عرصه‌هایی را از سنخ تندروی‌های مذکور معرفی کردند؛ و اشتباهات و گاه غرض‌ورزی‌های معدودی از این ضابطان قضایی هم مویدی بر تلقی مذکور شد و همین بهانه‌ای داد به دست مخالفان، تا اصل مساله را زیر سوال ببرند.

اکنون ترفندی که مخالفان حجاب در این زمینه در پیش گرفته‌اند، این است که با به کار بردن کلمه «اجبار»، مساله را به نحو خاصی طراحی می‌کنند که مخاطب، گرفتار نوعی بازیِ باخت-باخت شود. وقتی مساله به این صورت مطرح می‌شود که «آیا اسلام طرفدار حجاب اجباری است؟» هرپاسخی، باخت موضع شما در قبال حکم اسلام را قطعی کرده است: اگر گفتید «نیست»، یکی از واجبات اسلام را که مورد اتفاق شیعه و سنی است انکار کرده‌اید؛ و اگر هم گفتید «هست»، بار منفی کلمه «اجبار» در دوره‌ای که شعار آزادی مهمترین محور ارزش‌گذاریها شده، چنان بر دوش شما سنگینی می‌کند که از اسلام چهره‌ای خشن ارائه می‌گردد و موجب می‌شود فضاهای عاطفی بر تحلیل منطقی غلبه کند.

نمونه‌ای از افتادن در این دام دشمن

اخیرا روحانی محترمی که دغدغه‌های فرهنگی مشهودی دارد، از زاویه همین دغدغه‌ها، به مخالفت با قانون حجاب به عنوان یک قانون حکومتی پرداخته، و جالب است که از مقدماتی که برای مخالفت با حجاب الزامی استفاده کرده، که به لحاظ منطقی، از آن مقدمات، ضرورت قانون الزامی حجاب اثبات می‌شود! به تعبیر دیگر، تحلیل ایشان، به گونه‌ای است که خروجی آن، نقیض مقدماتش است! ایشان در ابتدا بدرستی بین سنخ «مسائل اعتقادی» با «رفتار بیرونی که جنس اجتماعی دارد» تفاوت می‌گذارند و باز بدرستی نشان می‌دهند که اجبار تنها در دسته دوم فرض دارد نه در دسته اول؛ و بلکه در خصوص دسته دوم، هر نظام اجتماعی‌ای باید قوانینی ارائه کند تا جامعه نظمی داشته باشد. آنگاه، مبتنی بر این مقدمات صحیح، نتیجه می‌گیرند که «یکی از اشتباهات ما در جمهوری اسلامی اجبار حجاب بوده است»!

آیا حجابی که الزام می‌شود یک «اعتقاد» است یا یک «بروز اجتماعی و دینی»؟ واقعا چه تفاوتی بین «حدود شرعی» (که ایشان الزام قانونی در آنها را پذیرفته) با «حجاب» وجود دارد؟ آیا تفاوت آنها در این است که، طبق تصور ایشان، یکی را می‌شود قانونی کرد و دیگری را خیر؛ یا باید پذیرفت که هر دو قانون مبتنی بر شریعت و لذا قانونهایی الزام‌آور هستند و تفاوت تنها در این است که یکی از سنخ قوانین کیفری است و دیگری از سنخ قوانین مدنی؟ اگر ایشان می‌پذیرند که بروزهای اجتماعی محل قانونگذاری و الزامات قانونی است، و اگر قبول دارند که حکومت اسلامی قوانینش را بر اساس قوانین مدنی اسلام باید بنا کند، پس مقصر دانستن نظام به خاطر التزام به این قانون چه توجیهی دارد؟ آیا واقعا اقدام نظام جمهوری اسلامی اشتباه بوده است یا سنخ تحلیل ایشان؟